Pierwszy raz wypowiedziane słowo „mama” czy „tata” to wspaniałe doświadczenie dla rodziców malucha. Cieszymy się z pierwszego uśmiechu, pierwszych wokalizacji, śmiechu w głos i z pierwszych słów. Mowa pomaga dziecku wyrażać jego potrzeby, czuje się ono coraz bardziej rozumiane przez najbliższych. Uczy się, że słowa dają sprawczość. Komunikacja pomaga budować relacje. Mały człowiek, z którym możemy się porozumieć, staje się nam bliższy. W okresie przedszkolnym mowa ułatwia nawiązywanie kontaktu z rówieśnikami. Dlatego ważne jest, żeby wspierać rozwój mowy dziecka, nie utrudniać mu jej nabywania, a jeśli maluszek napotyka na trudności w tym zakresie, to pokazywać mu narzędzia, które ułatwią komunikację.
Okres prenatalny
Nie zawsze zdajemy sobie sprawę z tego, jak skomplikowane są mechanizmy, dzięki którym kształtuje się mowa. Już w okresie prenatalnym zachodzą procesy warunkujące jej prawidłowy rozwój. W 13. dniu ciąży wytwarzają się zalążki układu nerwowego.W 4.–5. tygodniu życia płodowego powstają zawiązki warg i języka oraz ucha wewnętrznego i zewnętrznego. Do 12. tygodnia ciąży tworzy się podniebienie twarde i miękkie, wargi i wyrostek zębodołowy. W 12. tygodniu życia wewnątrzmacicznego płód ma rozwinięty układ słyszenia, dzięki czemu zaczyna rozpoznawać docierające do niego dźwięki. Od 6. miesiąca życia płodowegostaje się wrażliwy na prozodię. Ważne, aby na tym etapie mówić do dziecka, ponieważ już wtedy potrafi ono odbierać głos matki.Od drugiego trymestru ciąży rozwija się odruch ssania. Dziecko zaczyna ssać swoje palce, co często udaje się zaobserwować podczas badania USG.
Rozwój ruchowy a mowa
Z rozwojem mowy wiąże się także rozwój ruchowy – w końcu mowa to ruch. Prawidłowe napięcie mięśniowe w poszczególnych częściach ciała wpływa na prawidłowe napięcie w obrębie narządów aparatu artykulacyjnego. Dziecko, które samodzielnie siada, czworakuje, stawia pierwsze kroki, zdobywa coraz to nowsze doświadczenia.
Etapy rozwoju mowy
Rozwój mowy przebiega etapowo. Najbardziej popularna w Polsce periodyzacja rozwoju mowy to opracowanie Leona Kaczmarka. Badacz opisuje 4 okresy rozwoju mowy: okres melodii (0.–1. r.ż.), okres wyrazu (1.–2. r.ż.), okres zdania (2.–3. r.ż.) oraz okres swoistej mowy dziecka (3.-7. r.ż.).
Noworodek i niemowlę
Noworodek jeszcze nie wypowiada słów, ale wszystko, co dzieje się w jego rozwoju, jest ważne dla mowy. Początkowo tym, co zapewnia mu przetrwanie, są odruchy. Część z nich mija, co świadczy o prawidłowym rozwoju układu nerwowego, a część jest obecna również u dorosłych. Jednym z bardzo ważnych odruchów jest wspomniany już odruch ssania – zapewnia dziecku przetrwanie, prawidłowy pobór pokarmu, ale jednocześnie jest to przygotowanie narządów aparatu artykulacyjnego (warg, języka, podniebienia) do mowy.
W pierwszym okresie wyróżnia się następujące podokresy: krzyku i płaczu, głużenia oraz gaworzenia. Dziecko komunikuje się z otoczeniem od pierwszych dni życia. Choć nie mówi, to poprzez krzyk i płacz sygnalizuje, że jest głodne, zmęczone lub że jest mu gorąco. Następnie około 4. miesiąca życia pojawiają się pierwsze wokalizacje – niesystemowe dźwięki (przeważnie gardłowe i tylnojęzykowe – „gli”, „kli”, „aghu”, „khe”). Są to mimowolne ruchy narządów aparatu artykulacyjnego. Co ciekawe, wszystkie dzieci w każdym języku głużą tak samo. Około 6. miesiąca życia pojawia się coraz więcej dźwięków, dziecko wypowiada sylaby duplikowane („papa”, „dadadada”, „bababa” itd.). Gaworzenie świadczy o tym, że dziecko nie ma zaburzeń słuchu. Już na tym etapie można dialogować z dzieckiem. Powtarzać jego wokalizacje, robić pauzę, czekać na „odpowiedź”. Opiekunowie mogą nachylać się nad maluszkiem, a ten ma wtedy okazję obserwować ich twarz, odwzajemniać uśmiech. Te pierwsze rozmowy są bardzo wartościowym doświadczeniem zarówno dla dziecka, jak i dla rodzica.
12.–24. miesiąc życia dziecka
Kolejnym etapem rozwoju mowy jest okres wyrazu. Pierwsze słowa pojawiają się około 12. miesiąca życia dziecka i to właśnie wtedy powszechnie uważa się, że maluch zaczyna mówić. Poprzez słowo rozumiemy każdą wokalizację ze znaczeniem. Często są to wyrażenia dźwiękonaśladowcze („bam” w znaczeniu spaść, „hau” – piesek, „pi pi” – kurczak), pierwsze sylaby słów („ba” – babcia, „da” – dać itd.). Jest to ważny etap, dziecko używa słów nie tylko, aby zaspokoić swoje podstawowe potrzeby (np. gdy jest głodne, chce pić lub chce coś dostać), ale też dzieli się tym, co widzi, co go zainteresowało (np. pokazując psa na spacerze czy auto w książeczce). Jest to czas, kiedy mowa bardzo szybko się rozwija. Maluszek mówi coraz więcej słów, rozumie coraz więcej komunikatów. Oczekujemy, żeby około 24. miesiąca życia dziecko wypowiadało kilkadziesiąt słów.
24.–36. miesiąc życia dziecka
W miarę jak w słowniku czynnym dziecka pojawia się coraz więcej słów, maluch zaczyna łączyć je w konstrukcje, początkowo proste, dwuelementowe (np. „mama cho” – mamo, chodź, „miau am” – kot je). Dzieje się to około 24. miesiąca życia malucha. Mowa cały czas się rozwija, komunikaty są coraz bardziej zrozumiałe dla otoczenia, wyrażenia dźwiękonaśladowcze są zastępowane dorosłymi słowami.
3.–6. rok życia dziecka
Dziecko trzyletnie wymawia już większość głosek języka polskiego. Może nie artykułować głosek szeregu syczącego (s, z, c, dz), które pojawiają się około czwartego roku życia, głosek szumiących (sz, ż, cz, dż), które pojawiają się około 5. roku życia oraz głoski [r], którą powinno wypowiadać dziecko sześcioletnie. Maluszki w wieku przedszkolnym są już świetnymi kompanami do rozmów. Zadają pytania, wyciągają wnioski, czasem popełniają jeszcze błędy fleksyjne i gramatyczne, ale z reguły nie zaburza to komunikacji.
Przeczytaj też: Kiedy do logopedy?
7. rok życia dziecka
Uznaje się, że w 7. roku życia rozwój mowy jest zakończony, co nie znaczy, że po tym czasie dziecko nie nabywa nowych umiejętności i nie możemy pracować nad jakością mowy i komunikacji. Logopedzi z powodzeniem ćwiczą również z osobami dorosłymi, np. nad artykulacją głoski [r].
Warto pamiętać, że pomimo iż logopedzi korzystają z podanych norm rozwojowych, to jednocześnie patrzą na rozwój każdego dziecka indywidualnie. Zwracają uwagę na ogólne funkcjonowanie malca, jak wygląda jego komunikowanie się z otoczeniem. Jednocześnie ważne, żeby rodzice szukali wsparcia, jeśli coś ich niepokoi w rozwoju mowy ich dziecka. Specjalista pomoże znaleźć przyczynę nieprawidłowości, pokaże w jaki sposób wspierać maluszka.
Autorka artykułu: Gosia Barczuk – neurologopedka, pedagożka
Zafascynowana rodzicielstwem bliskości. Mama trójki dzieci. Prowadzi prywatny gabinet logopedyczny w Warszawie, w którym wspiera rozwój mowy najmłodszych budując z nimi pozytywne relacje. Na swoim profilu @logopeda.w.bliskosci dzieli się przydatną wiedzą związaną z logopedią.
Bibliografia
- J. Cieszyńska, M. Korendo,Wczesna interwencja terapeutyczna, Wydawnictwo Edukacyjne, Kraków, 2013
- J. Porayski–Pomsta, Nasze dziecko mówi, Grupa Wydawnicza Harmonia, Gdańsk, 2023
